Hoe het Groninger (Adrillen) beeldmerk Popko ontstond
Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) bezat Engeland een klein beroepsleger en kende het géén dienstplicht. Op voorstel van generaal Horatio Kitchener, de Engelse minister van oorlog, werd tot de oprichting van een vrijwilligersleger besloten.
Illustrator Alfred Leete die opdracht gekregen had om hiervoor een wervende afbeelding te maken koos ervoor Kitchener zélf te portretteren. De flink besnorde Kitchener werd ernstig kijkend afgebeeld met een uitgestrekte rechterarm, in witte handschoen gestoken hand en priemende wijsvinger met daaronder de tekst [Kitchener] ‘Your County Needs You’. De afbeelding verscheen voor het eerst op de omslag van het Londense weekblad Opinion in september 1914.
De afbeelding was zo sprekend dat besloten werd de afbeelding in postervorm uit te brengen, dit keer met de tekst [Kitchener] ‘Wants You’ – ‘Join Your Country’s Army’ met daaronder de toevoeging ‘God save the King’. Het resultaat was overweldigend, in de opvolgende twee jaren melden zich 2.000.000 rekruten aan. De zeggingskracht van de afbeelding was zó sprekend en de propagandistische waarde bleek zo sterk dat alle oorlogspartijen ze vanaf dat moment in allerlei variaties en uitvoeringen inzetten in hun oorlogsmarketing.
In januari 1916 zag een andere propagandaposter het levenslicht. Op de voorgrond de personificatie van Engels nationalisme John Bull, met zijn linkerhand leunend op een wandelstok met de tekst ‘Who’s absent? Is it You?’ Ook hier een ernstige blik in de ogen, de dwingende vraagstelling en priemende rechter wijsvinger. De naam van tekenaar van deze afbeelding is helaas in vergetelheid geraakt.
Het zou niet lang duren voordat ook Amerika haar pointed finger poster kreeg. Terwijl Amerika zich warm liep om zich in de strijd te werpen verscheen op de omslag van Leslie’s Illustrated Weekly Newspaper op 16 juli 1916 de door illustrator James Montgomery Flagg getekende afbeelding. Flagg stond persoonlijk model voor de afbeelding die Uncle Sam uitbeeldde en de lezers de vraag stelde “What Are You Doing for Preparedness?” Ook hier weer de ernstige blik in de ogen, de dwingende vraagstelling en priemende rechter wijsvinger.
Om de boodschap te versterken en het nationalisme te vergroten had Flagg op instigatie van het ‘Committee on Public Information’ (CPI) de nationale Amerikaanse kleuren (wit, blauw en rood) verwerkt. Nadat Amerika zich op 6 april 1917 in deze oorlog stortte kreeg Flagg opdracht van het COPP (Committee of Pictorial Publicity, onderdeel van het CPI) de poster opnieuw vorm te geven. Met de tekst ‘I Want You For U.S. Army’ werd deze poster in een miljoenenoplage geproduceerd en zette ze evenzoveel Amerikanen er toe aan zich als oorlogsvrijwilliger te melden.
Om de enorme kosten van oorlogsdeelname te financieren startte het Amerikaanse ministerie van financiën (Treasury Department) de uitgave van oorlogsaandelen. In nauwe samenwerking met het ‘Committee on Public Information’ werd een sterk nationalistische Liberty Bond campagne ontwikkeld waarvoor illustrator Charles Raymond Macauley een ontwerp maakte. Macauley plaatste het Vrijheidsbeeld centraal op de poster die in 1917 het levenslicht zag. Ook hier weer de ernstige blik in de ogen, de dwingende vraagstelling ‘You Buy a Liberty Bond Lest I Perish’ en priemende rechter wijsvinger.
Om de Amerikanen te stimuleren toch vooral deel te nemen aan de mensenslachting en de nationale eer te verdedigen tekende de illustrator Schneck in 1917 Uncle Sam naast het levenloze lichaam van een jonge, Amerikaanse en uiteraard weerloze vrouw. Met de tekst ‘It’s Up To You – Protect the Nation’s Honor’ werden de Amerikanen propagandistisch gebombardeerd. Ook hier weer de ernstige blik in de ogen, de dwingende vraagstelling en priemende rechter wijsvinger.
In 1917 zorgde de oorlogsmarketing ervoor dat Italië haar eigen pointed finger poster kreeg. In variatie op het thema creëerde illustrator Luciano Mauzan een poster met een noeste soldaat en daarop een wervende tekst .Ook hier weer de ernstige blik in de ogen en de dwingende vraagstelling toch vooral de strijd te steunen maar nu met een priemende linker wijsvinger terwijl in de rechterhand een geweer vastgehouden werd.
Een andere poster (met ook hier weer die ernstige blik in de ogen en de dwingende vraagstelling én met een priemende linker wijsvinger) is bekend in twee verschillende varianten, één met een Franse tekst ‘Souscrivez à L ‘Emprunt de la ‘Victoire’ en één in het Engels ‘Buy Your Victory Bonds’. De tekenaar is onbekend gebleven en het jaar van uitgifte zal denkelijk rond 1917 geweest zijn.
Het Zion Mule Corps dat bestond uit Joods-Engelse oorlogsvrijwilligers werd in augustus 1917 omgevormd in het Jewish Legion. Een onbekend gebleven tekenaar creëerde hiervoor een pointed finger poster waarop de dochter van zion (model staand voor het joodse volk) werd afgebeeld. Vooruit leunend uit de magen david en uitgevoerd in de nationale kleur (blauw) stond Zion’s dochter afgebeeld met een ernstige blik in de ogen, priemende rechter wijsvinger en de tekst ‘Ik wil jouw Oud Nieuw Land! Meld je aan bij het Joodse regiment’.
De wapenstilstand in 1918 en de Vrede van Versailles in 1919 betekenden allerminst een einde van de oorlogshandelingen. Het verslagen Duitsland ging gebukt onder een communistische revolutie en ook in Oost-Europa ging de strijd onverminderd voort. Daar vochten de Witten tegen de Roden en beiden maakten ze gebruik van de pointed finger poster.
Om het communistische spook het hoofd te bieden zette de Duitse Reichswehr in 1919 de beproefde en effectieve propaganda-uiting in. Illustrator Julius Ussy Engelhard tekende voor deze poster waarop hij een met staalhelm voorziene Duitse soldaat afbeeldde met de tekst ‘Auch Du sollst beitreten zur Reichswehr’. Ook hier weer de ernstige blik in de ogen, de dwingende vraagstelling en priemende rechter wijsvinger.
Met de Italiaanse poster tot voorbeeld tekende een onbekend gebleven Russische illustrator in 1919 een kwalitatief iets mindere afbeelding. Ook hier een soldaat, een ernstige blik in de ogen, de dwingende oproep zich als rekruut te melden bij de Witten, een priemende linker wijsvinger en in de rechterhand een geweer.
In 1920 was het illustrator Dimitri Moor die voor de Roden de ‘pointed finger’ poster tekende. Ook hij nam een soldaat als motief met een ernstige blik in de ogen, de dwingende oproep zich als rekruut te melden bij de Roden, een priemende rechter wijsvinger terwijl een vlaggenstok in de linkerhand gehouden werd..
In opdracht en idee van B. van Vondel tekende de Onstwedder illustrator en kunstenaar Geert Schreuder in het voorjaar van 1993 het boertje Popko. Van Vondel was de bedenker en opdrachtgever van het in pointed finger pose afbeelden van boertje Popko, Schreuder was de illustrator die het idee in tekening uitwerkte. Het gezamenlijke auteursrecht berust wettelijk bij Van Vondel die naast de bedenker van de slogan “Hé…, Doe! Komst ook op Adrillen?” tevens de opdrachtgever van de poster was.
Volgens opdracht werd het boertje door Schreuder voorzien van platte boerenpet, halszakdoek, kiel, broek & klompen, ernstige blik in de ogen en een priemende linker wijsvinger. Met de begeleidende tekst “HE DOE!” er daaronder “Hest al koarten in dien aigen toal kocht?” + n.a.w. gegevens van de uitgeverij van Van Vondel stond Popko voor het eerst op een poster. (Al eerder was Popko in naam verschenen op eerder door Van Vondel uitgebrachte tekst-postkaarten waarin de naam Popko uitgespaard was in een zwarte achtergrond, tekst: “knap hom der veur Popko!”)
De promotieposter bleek bij zowel de winkeliers als het kaartkopende publiek zó gewild dat er meerdere keren bijgedrukt moest worden om aan de vraag te voldoen. In de praktijk bleek dat liefhebbers de poster net onder de afbeelding afknipten en zó gebruikten. In reactie daarop werd de productie van een uitnodigingskaart voorbereidt waarop Popko afgebeeld stond. De kaart werd uiteindelijk niet in productie genomen.
In de zomer van 1993 vervaardigde Schreuder in opdracht een serie tekeningen voor de Kerst- en Nieuwjaarsserie van Van Vondel waarbij ook Popko opnieuw een rol speelde. Gewapend met een twee-tandige vork kreeg hij de taak het blaadje met het laatste jaartalcijfer weg te prikken. Het was de eerste keer dat Popko met een (toen nog twee-tandige) vork werd afgebeeld.
In november 1993 leverde de Stad-Groninger illustrator Mark Hendriks in opdracht van Van Vondel meerdere illustraties waaronder een modernere uitvoering van de bestaande afbeelding van het boertje Popko, bedoeld om gebruikt te worden voor een Paaskaart in de collectie van 1994. Popko afgebeeld in blauwe kiel, rode broek en zakdoek, zwarte pet en gele klompen, keek vol verwondering naar een nest met gekleurde paaseieren terwijl hij in zijn rechterhand op verzoek van Van Vondel een drie-tandige vork vasthield. In januari 1994 werd deze kaart uitgebracht.
In november 1993 kreeg de Hendriks van Van Vondel de opdracht twee afbeeldingen te vervaardigen in de pointed finger stijl met de bedoeling deze te gebruiken als Sint Nicolaas posters en kaarten. De afbeeldingen waren bedoeld om in 1994 uitgebracht te worden met de tekst ‘Hé, Doe…! Bist ook laif west dit joar?”
Het resultaat was een afbeelding van een Sinterklaas en een Zwarte Piet, beide met een ernstige blik in de ogen en een priemende rechter wijsvinger. Als bedenker, opdrachtgever en uitgever bezat Van Vondel wettelijk gezien ook hiervan het auteursrecht, nog los van het feit dat de tekeningen zoals gebruikelijk en overeengekomen in volledig eigendom, gebruik, recht en bezit geleverd waren. De afbeeldingen werden uiteindelijk in dat jaar niet in productie genomen. De afbeelding van Sinterklaas werd in november 1996 op een kaart gebruikt en kwam onder nummer SS31 als Sinterklaaskaart in de kaartencollectie terecht. De afbeelding van Zwartepiet is ongebruikt gebleven.
In augustus 1994 kreeg Hendriks door Van Vondel de opdracht de in 1993 door Schreuder uitgevoerde pointed finger poster volgens instructies uit te werken als de Sinterklaas en Zwartepiet tekeningen en Popko daarbij de drie-tandige vork in de linkerhand te geven en net als de Sinterklaas en Zwartepiet afbeelding een wijzende rechterhand. Het resultaat was een vriendelijk, wat sullig ogend boertje met een vriendelijke blik in de ogen en een priemende rechter wijsvinger.
In september 1994 werd de afbeelding gebruikt op een uitnodigingskaart. De kleuren van de Groninger vlag (Rood, Blauw en Groen) werden prominent in het boertje verwerkt en met de tekst ‘Oetneudigd veur…’ nam de kaart onder nummer A35a zijn plaats in tussen de vele Groninger kaarten die Van Vondel uitgaf.
Tegelijk met deze kaart drukte Van Vondel een klein aantal speciale kaarten, bedoeld als promotiekaart voor de Winschoter Jaarmarkt Allerheiligen en plaatste daar de door hem in 1992 bedachte slogan boven “Hé…, Doe! Komst ook op Adrillen?” In oktober 1994 werd deze kaart onder kaartnummer D-10 uitgebracht en verschenen zowel de slogan & Popko voor het eerst samen op één kaart die via twee lokale Winschoter winkeliers ter verkoop aangeboden werd. Op verzoek werd de gemeente Winschoten onder bepalingen en tegenprestatie toegestaan Popko als beeldmerk te gebruiken voor de Winschoter Jaarmarkt.
In juni 2010 werd in opdracht van B. van Vondel door de uit Den Helder afkomstige illustrator en kunstenaar Humphrey Kreefftt het boertje nieuw vorm gegeven. In deze en alle andere mogelijke verschijningsvormen, houdingen en situaties zal het een nieuwe toekomst tegemoet gaan. In 2011 nam de gemeente Oldambt afscheid van het beeldmerk en bijpassende slogan en werd gekozen voor een ander format.